Cloaca Maxima, το αρχαιότερο σύστημα αποχέτευσης στον κόσμο

Το Cloaca Maxima (Ιταλικά: Cloaca Massima) είναι ένα από τα παλαιότερα συστήματα αποχέτευσης στον κόσμο. Κατασκευάστηκε στην Αρχαία Ρώμη για να στραγγίξει τα τοπικά έλη και να απομακρύνει τα απόβλητα μίας από τις πολυπληθέστερες πόλεις του κόσμου και να τα μεταφέρει στον ποταμό Τίβερη, που ρέει δίπλα στην πόλη. Το όνομα κυριολεκτικά σημαίνει “Μέγα Αποχετευτικό Σύστημα”.

Σύμφωνα με την παράδοση, αρχικά είχε κατασκευαστεί γύρω στο 600 π.Χ. υπό τις διαταγές του βασιλιά της Ρώμης Tarquinius Priscus, πέμπτου βασιλιά της Ρώμης, για να στραγγίξει την ελώδη και επιρρεπή στις πλημμύρες κοιλάδα ανάμεσα στους λόφους Capitolin, Esquiline και Palatine , όπου θα γινόταν η Ρωμαϊκή Αγορά (Forum Romanum) , η οποία επίσης πλημμύριζε κάθε χρόνο από τον ποταμό Τίβερη, με τα νερά πλημμύρας να φτάνουν σχεδόν 10 μέτρα πάνω από τη στάθμη της θάλασσας. Ο χώρος ήταν επομένως άχρηστος και στην πραγματικότητα συχνά πλεύσιμος μόνο με βάρκα.

Το Cloaca Maxima χτίστηκε αρχικά από τους Ετρούσκους ως υπαίθριο κανάλι. Με την πάροδο του χρόνου, οι Ρωμαίοι κάλυψαν το κανάλι και το μεταμόρφωσαν σε ένα σύστημα αποχέτευσης για την πόλη. Αυτό το δημόσιο έργο επιτεύχθηκε σε μεγάλο βαθμό από Ετρούσκους μηχανικούς. Επίσης και από πολλούς εργάτες από τις φτωχότερες τάξεις Ρωμαίων πολιτών υπό τη μορφή ημι-καταναγκαστικής εργασίας. Ο σπουδαίος Ρωμαίος συγγραφέας και φιλόσοφος Πλίνιος ο Πρεσβύτερος (Gaius Plinius Secundus) κάνει ειδική μνεία , με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες, στις ανθρώπινες ζωές που χάθηκαν και τις απάνθρωπες συνθήκες εργασίας για την κατασκευή αυτού του σπουδαίου έργου. Οι υπόγειες εργασίες λέγεται ότι εκτελέστηκαν στο αποχετευτικό δίκτυο υπό τον Tarquinius Superbus, έβδομο και τελευταίο βασιλιά της Ρώμης.

Ανοιχτό σύστημα αποχέτευσης

Ο ιστορικός Τίτος Λίβιος (Titus Livius), αιώνες μετά, περιγράφει ότι κατασκευάστηκε υπόγεια από τη Ρώμη. Από άλλα γραπτά, φαίνεται πιθανότερο ότι αρχικά ήταν μια ανοιχτή αποχέτευση. Σχηματίστηκε από τα ρέματα από τους τρεις γειτονικούς λόφους (Capitolin, Esquiline και Palatine) που διοχετεύονταν μέσω της Ρωμαϊκής Αγοράς και στη συνέχεια προς τον Τίβερη. Αυτή η ανοικτή αποχέτευση κατασκευάστηκε σταδιακά. Καθώς άρχισε να χτίζεται εντός της πόλης έγινε πολύ πιο χρήσιμη. Είναι πιθανό ότι και οι δύο θεωρίες είναι σωστές. Σίγουρα κάποια από τα κύρια τμήματα του συστήματος ήταν κάτω από το επίπεδο του εδάφους. Πιθανόν ακόμη και την εποχή που κατασκευάστηκε αρχικά.

Όταν ο πληθυσμός της πόλης αυξήθηκε, το σύστημα αποχέτευσης επεκτάθηκε με την πάροδο του χρόνου σε ένα συνονθύλευμα καναλιών. Επισκευαζόταν συνέχεια, επεκτάθηκε σε νέες περιοχές ή έκλεισε για να επιτρέψει την ασφαλή κατασκευή πάνω από αυτά. Μέχρι τον 2ο αιώνα π.Χ., τα κανάλια ήταν πλήρως καλυμμένα και δημιουργήθηκε το υπόγειο δίκτυο αποχέτευσης που γνωρίζουμε σήμερα. Υπάρχουν ακόμα ενεργά τμήματα του αποχετευτικού αγωγού με αρχαία τοιχοποιία που ολοκληρώθηκαν από τους θόλους των ρεπουμπλικάνων του δεύτερου αιώνα π.Χ.

Τα έντεκα υδραγωγεία που παρείχαν νερό στη Ρώμη τον 1ο αιώνα μ.Χ. διοχετεύονταν τελικά από τα αποχετευτικά δίκτυα, αφού τροφοδοτούσαν τα πολλά δημόσια λουτρά, όπως τα Λουτρά του Διοκλητιανού και του Τραϊανού, τις δημόσιες βρύσες, τα αυτοκρατορικά παλάτια και τα ιδιωτικά σπίτια. Η συνεχής τροφοδοσία τρεχούμενου νερού συνέβαλε στην απομάκρυνση των αποβλήτων και κρατούσε τους υπονόμους καθαρούς. Τα καταλληλότερα ύδατα προορίζονταν για προμήθεια πόσιμου νερού και τα λιγότερο ποιοτικά νερά τα χρησιμοποιούσαν στα λουτρά, τα οποία συνδέονταν με το δίκτυο αποχέτευσης κάτω από τους δρόμους της πόλης.

Η μελέτη του Julius Frontinus

Το σύστημα του υδραγωγείου μελετήθηκε από τον επιφανή γερουσιαστή και στρατηγό Julius Frontinus στα τέλη του 1ου αιώνα μ.Χ., ο οποίος δημοσίευσε την έκθεσή του για την κατάστασή τους απευθείας στον αυτοκράτορα Νέρβα (Marcus Cocceius Nerva). Υπήρχαν πολλές διακλαδώσεις από τον κύριο αποχετευτικό αγωγό, αλλά όλες φαίνεται να είναι «επίσημες» αποχετεύσεις που θα εξυπηρετούσαν δημόσιες τουαλέτες, λουτρά και άλλα δημόσια κτήρια. Οι ιδιωτικές κατοικίες στη Ρώμη, ακόμη και των πλουσίων, βασίζονταν σε κάποιο είδος βόθρου για την αποχέτευση των λυμάτων.

Το Cloaca Maxima διατηρήθηκε άριστα καθ ‘όλη τη διάρκεια της ζωής της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ακόμη και σήμερα αποστραγγίζει όμβρια και απόβλητα από το κέντρο της πόλης. Κάτω από το αρχαίο Forum, το Velabro και το Foro Boario. Το 33 π.Χ. είναι γνωστό ότι επιθεωρήθηκε, επισκευάστηκε και επεκτάθηκε από το στρατηγό και αρχιτέκτονα Αγρίππα (Marcus Vipsanius Agrippa). Δεξί χέρι και γαμπρό του αυτοκράτορα Οκταβιανού Αύγουστου (Gaius Iulius Caesar Octavianus Augustus). Ο αυτοκράτορας Δομιτιανός (Titus Flavius Domitianus) έκανε το ίδιο ως μέρος του εκτεταμένου κτηριακού του προγράμματος στην πόλη.

Mετά την πτώση της δυτικής αυτοκρατορίας

Ακόμη και μετά την πτώση της δυτικής αυτοκρατορίας το 476 μ.Χ., το Cloaca Maxima εξακολουθούσε να χρησιμοποιείται στην πόλη. Αν και αναμφίβολα οι επισκευές μειώθηκαν στα χρόνια που η Ρώμη μετατράπηκε από μια αυτοκρατορική πόλη ενός εκατομμυρίου κατοίκων σε μια πόλη φάντασμα των 35.000 κατά τη διάρκεια της Εξορίας της Αβινιόν τον 14ο αιώνα.

Σύμφωνα με τον Poggio Bracciolini, ανθρωπιστή και ιστορικό του 15ου αιώνα, ο οποίος τεκμηριώνει την κατάσταση των αρχαίων ερειπίων της Ρώμης στο πρώτο βιβλίο του, De Varietate Fortunæ, ένα τμήμα της Cloaca Maxima είχε καταρρεύσει αφού οι Βυζαντινοί το λεηλάτησαν για τα μεταλλικά στηρίγματά του τον 6ο αιώνα μ.Χ. Δεν ξέρουμε πόσο αξιόπιστη είναι η ύλη των μεταλλικών στηριγμάτων. Είναι βέβαιο ότι παρόλο που παρέμεινε σε συνεχή χρήση, τμήματα του Cloaca Maxima υπέφεραν μαζί με τις υπόλοιπες αρχαίες κατασκευές της Ρώμης κατά τη διάρκεια του 

Μεσαίωνα.

Το Cloaca Maxima πιστεύεται ότι προσωποποιούταν από τη θεά Cloacina. Σε πολλά σημεία, τοποθετήθηκαν μνημεία πάνω από το αποχετευτικό δίκτυο. Για παράδειγμα, στη Ρωμαϊκή Αγορά , υπήρχε το μικρό ιερό της Αφροδίτης Cloacina, στις νότιες σκάλες της Βασιλικής Αιμιλία (Basilica Aemilia). Αυτό το ιερό, το οποίο στην πραγματικότητα είναι αφιερωμένο στην «Αφροδίτη του αποχετευτικού αγωγού», δεν ήταν ιδιαίτερα κατανοητό από τους Ρωμαίους.

Ένα άλλο μνημείο που συνδέθηκε με κάποιο τρόπο με τον αποχετευτικό αγωγό ήταν η Αψίδα του τετραπρόσωπου Ιανού (Janus Quadrifrons). Η σημασία της είναι και πάλι άγνωστη, αλλά οι κατασκευαστές της φρόντισαν να ανεγερθεί αυτό το μνημείο ακριβώς πάνω από το Cloaca Maxima. Τα επάνω τμήματα του Cloaca Maxima βρίσκονταν κάτω από το Forum Transitorium και το Argiletum.

Χρησιμοποιήθηκε ακόμα και ως χώρος ταφής

Έχουν καταγραφεί περιπτώσεις όπου οι Ρωμαίοι έσερναν τα σώματα κάποιων νεκρών στα αποχετευτικά δίκτυα αντί να τους κάνουν ταφή. Μεταξύ αυτών και ο αυτοκράτορας Ηλιογάβαλος (Elagabalus) και ο Άγιος Σεβαστιανός. Η σκηνή της ρίψης της σωρού του τελευταίου στο Cloaca Maxima είναι το αντικείμενο ενός γνωστού έργου τέχνης του Lodovico Carracci που εκτίθεται στο Λούβρο.

Η εκβολή του Cloaca Maxima στον ποταμό Τίβερη εξακολουθεί να είναι ορατή σήμερα. Nότια από την αρχαία ρωμαϊκή γέφυρα που σήμερα είναι γνωστή ως Ponte Rotto και κοντά στο Ponte Palatino. Ένα άλλο μέρος όπου μπορεί να φανεί είναι στις ανατολικές σκάλες της Βασιλικής Τζούλια (Basilica Julia) στη Ρωμαϊκή Αγορά. Mια πόρτα οδηγεί στο αποχετευτικό δίκτυο, ενώ είναι ορατό από την εκκλησία του San Giorgio al Velabro που βρίσκεται απέναντι.

Το σύστημα των ρωμαϊκών υπονόμων αντιγράφτηκε σε όλη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Ειδικά όταν συνδυάστηκε με την άφθονη προμήθεια νερού από τα ρωμαϊκά υδραγωγεία. Το σύστημα αποχέτευσης στο Eboracum (η σύγχρονη αγγλική πόλη Υόρκη) ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιακό και μέρος του εξακολουθεί να επιβιώνει. Η αρχαιολογία αποκαλύπτει αρκετούς τύπους κτηρίων και υλικών από διάφορες περιόδους, γεγονός που υποδηλώνει ότι τα συστήματα έλαβαν ιδιαίτερη προσοχή.

Τη σύγχρονη εποχή

Σε πιο πρόσφατες περιόδους, τα εναπομείναντα δίκτυα έχουν συνδεθεί με το σύγχρονο σύστημα αποχέτευσης. Κυρίως για να αντιμετωπίσουν προβλήματα από τα απόνερα του ποταμού Τίβερη. Μεγάλο μέρος της αρχικής του τοιχοποιίας έχει αντικατασταθεί από σκυρόδεμα.

Για δεκαετίες το Cloaca Maxima έχει παραμεληθεί. Δεν έχει ακόμη χαρτογραφηθεί πλήρως. Και καθώς τα κλιματικά φαινόμενα τα τελευταία χρόνια έχουν επιφέρει ογκώδεις βροχοπτώσεις και επακόλουθες πλημμύρες, η κατάσταση του Cloaca Maxima έχει καταστεί κρίσιμη. Οι καταστροφές και οι δομικές βλάβες έχουν μετατρέψει το Cloaca Maxima από ένα σημαντικό βοήθημα για την υγεία και την ασφάλεια της πόλης σε μια σοβαρή απειλή. Οποιαδήποτε κατάρρευση θα μπορούσε να προκαλέσει ανεπανόρθωτη βλάβη στο ιστορικό κέντρο της Ρώμης.

Κλείνουμε την αναφορά μας στο Cloaca Maxima παραθέτοντας λίγα λόγια του σπουδαίου Ρωμαίου ιστορικού Τίτου Λίβιου (Titus Livius):

“ Ακόμα, ο λαός μουρμουρίζει λιγότερο για να χτίσει τους ναούς των θεών με τα ίδια του τα χέρια, παρά να μεταφερθούν, όπως έγινε αργότερα, σε άλλα έργα, τα οποία, αν και λιγότερο αξιοπρεπή, απαιτούσαν πολύ μεγαλύτερη προσπάθεια. Όπως ήταν η ανέγερση εξεδρών στον ιππόδρομο και η κατασκευή κύριου υπόγειου αποχετευτικού δικτύου, του δοχείου όλων των ακαθαρσιών της πόλης. Δύο έργα τη σπουδαιότητα τα οποίων ακόμη και το σύγχρονο μεγαλείο δεν κατάφερε να παρουσιάσει. – Τίτος Λίβιος (Titus Livius- Livy) Βιβλίο 1

Εν κατακλείδι μπορούμε να πούμε ότι μια απόφραξη αποχέτευσης στα χρόνια της Αρχαίας Ρώμης δεν ήταν και μια τόσο απλή υπόθεση.